مراحل رشد شناختی،فصل سوم روانشناسی تربیتی،منبع آزمون آموزگاری ۱۴۰۲
مراحل رشد شناختی:
مهمترین بخش نظریه پیاژه از لحاظ کمک به معلمان در شناخت ویژگی های دانش آموزان در دوره های مختلف تحصیلی توصیفی است که این نظریه از مراحل مختلف رشد شناختی به دست میدهد. در این نظریه رشد شناختی با رشد ذهنی از تولد تا بزرگسالی به چهار مرحله اصلی (حسی – حرکتی) ،( پیش عملیاتی)، (عملیات عینی ،محسوس)و( عملیات صوری انتزاعی) تقسیم شده است. این مراحل به ترتیب از تولد تا ۲ سالگی از ۲ سالگی تا ۷ سالگی، از ۷ سالگی تا ۱۱ سالگی و از ۱۱ سالگی تا ۱۵ سالگی را شامل میشوند. ویژگی مهم مراحل رشد آن است که ساخت شناختی کودک در هر یک از این مراحل با ساخت شناختی او در مراحل قبل و بعد از نظر کمی و کیفی متفاوت است. همچنین ورود کودک از مرحله ای به مرحله بالاتر مستلزم آن است که او مرحلۀ قبلی را طی کرده باشد. گذر از این مراحل متوالی به ترتیبی که ارائه شده الزامی است اما همه کودکان در یک سن معین یک مرحله را به پایان نمیرسانند و وارد مرحله ای تازه نمیشوند شواهد نشان داده اند که بعضی از کودکان ممکن است زودتر یا دیرتر از کودکان دیگر مرحله ای را پشت سر بگذرانند و وارد مرحله تازه ای بشوند ،بنابراین سن های داده شده برای این مراحل تقریبی اند و حد پایین و حد بالای هر دوره از کودکی به کودک دیگر ممکن است فرق کند.
مرحله حسی – حرکتی از (تولد تا دوسالگی):
شناخت کودک در دو سال اول زندگی به طور عمده از راه حواس و درگیری فیزیکی و حرکتی با محیط تحول مییابد منظور از حسی و حرکتی این است که کودکان در این مرحله از توانایی استفاده از حواس و اعمال خود برای درک جهان پیرامون استفاده میکنند.طرحواره های کودکان در این مرحله بر اساس تعامل فیزیکی بین آنان و محیطشان شکل میگیرند و جنبه عینی و آشکار دارند از جمله این طرحواره ها میتوان به هماهنگی بین چشم و دست برای گرفتن اشیاء و نزدیک کردن آنها به دهان اشاره کرد و ولفلک درباره این نوع طرحواره ها گفته است مادام که این طرحواره ها به اعمال فیزیکی وابسته اند برای یادآوری گذشته ردیابی اطلاعات و پیش بینی آینده قابل استفاده نیستند برای این منظور کودکان نیاز به عملیات دارند یعنی اعمالی که به طور ذهنی انجام میشوند و قابل بازگشتند.این توفیق در مراحل بعدی رشد نصیب کودک می شود.
مرحله پیش عملیاتی از (دو تا هفت سالگی):
علت نامگذاری این مرحله به پیش عملیاتی آن است که کودک هنوز بر عملیات ذهنی تسلط نیافته است به سخن دیگر کودکان در این مرحله قادر به تفکر عملیاتی یا تفکر منطقی نیستند. در نتیجه اندیشه های کودکان پیش از سن ۷ سالگی در قیاس با تفکر بزرگسالان، مملو از موارد متناقض و اشتباهات منطقی است با وجود این در این مرحله زبان کمک زیادی به رشد شناختی کودک میکند و او را قادر میسازد تا پدیده ها و امور مختلف را به طور نمادی مورد بررسی قرار داده مفاهیم مختلف را بشناسد.
بنا به باور ،پیاژه در این مرحله از رشد شناختی کودک اندیشیدن در قالب نمادها را آغاز میکند. بنا به گفته وولفلک ، نخستین نوع تفکر که از عمل مجزاست مستلزم این است که طرحواره های عمل به صورت نمادی درآیند. بنابراین توانایی تشکیل نمادها و استفاده از آنها (منظور کلمات، حرکات سر و دست، علامت ها ،تصاویر) و مانند اینها یکی از دستاوردهای مهم مرحله پیش عملیاتی است که کودکان را به عملیات ذهنی مرحله بعد نزدیک میکند .
توانایی استفاده از نمادها و اندیشیدن بر اساس آنها کار کرد نشانه شناختی نام گرفته است . نمونه ای از آن استفاده از کلمه “صندلی” یا تصویر یک صندلی برای بازنمایی یک صندلی است که عملاً موجود نیست بنا به گفته فتسکو ، کارکرد نشانه شناختی بدین معنی است که تفکر کودکان به تجارب حسی – حرکتی بلاواسطه و مستقیم محدود نیست بلکه آنها در این مرحله از رشد میتوانند نمادهای ذهنی را برای بازیابی آن تجارب تغییر دهند.
از ویژگی های دیگر این مرحله خود محوری کودکان است یعنی آنان بر تصورات شخصی خود تکیه میکنند و نمیتوانند خود را در موقعیت دیگران قرار دهند و دیدگاه آنها را درک نمایند. برای روشن شدن مفهوم خود محوری یا خودمداری به آزمایشی که پیاژه و همکاران او در این باره انجام داده اند اشاره میکنیم. در این آزمایش، آزمایشگر پشت یک میز در مقابل کودک مینشیند و بین خود و کودک یک سلسله کوه مقوایی قرار میدهد. هر یک از این دو نفر (آزمایشگر) و (کودک) کوه ها را از مناظر و مرایای مختلف جهات مختلف میبینند. از کودک خواسته میشود تا از شکل های مختلفی که در اختیارش گذاشته می شود شکل هایی را برگزیند که هر دو منظره را نشان میدهند هم آن را که خود و هم آن را که آزمایشگر میبیند. کودکان این مرحله تنها شکلی را که با منظره جلو روی آنها مطابقت دارد انتخاب میکنند این کودکان چنین تصور میکنند که همه زوایای دید شبیه به زاویه دید خود آنهاست. جالب اینجاست که اگر جای کودک با آزمایشگر عوض شود تا کودک کوه ها را از سوی دیگر ببیند باز چنین تصور خواهد کرد که منظره جلو روی او تنها منظره درست است یعنی نمیتواند زاویه دیدی را که لحظه ای پیش به خود او تعلق داشت بازسازی کند. از ویژگی های دیگر کودکان این مرحله جاندارانگاری اشیاء و امور است. به نظر این کودکان اشیاء بی جان جاندار هستند همه ما شاهد بوده ایم که کودکان این مرحله با عروسک ها و سایر وسایل بازی خود طوری رفتار میکنند که گویی آنها زنده و دارای احساس و عاطفه هستند. به گفتگوی زیر که پیاژه با یک کودک مرحله پیش عملیاتی انجام داده است توجه کنید.
پیاژه: آیا خورشید حرکت میکند؟
کودک:بله خورشید ما را دنبال میکند وقتی که ما بر می گردیم آن هم بر می گردد.
پیاژه: چرا خورشید حرکت میکند؟
کودک: زیرا وقتی که انسان راه میرود خورشید هم راه میرود.
پیاژه: چرا خورشید راه میرود؟
کودک :تا آنچه را که ما میگوییم بشنود.
پیاژه :آیا خورشید زنده است؟
کودک: البته که زنده است اگر زنده نبود ما را دنبال نمی کرد.
مورد بالا هم ویژگی جاندارانگاری کودک را نشان میدهد و هم خودمداری او را خورشید کودک را دنبال میکند بازگشت او را تقلید میکند و به حرف های او گوش میدهد. به اعتقادکودک دنیا به خاطر او و بر محور اعمال او درست شده است و بر آن اساس میگردد. باز هم از دیگر ویژگی های مرحله پیش عملیاتی این است که در آن کودکان هنوز به مفهوم بقاء یا نگهداری دست نیافته اند. مفهوم بقاء نگهداری ذهنی به این موضوع اشاره میکند که به رغم ایجاد تغییر در شکل ظاهری با وضع مکانی یک شی اگر چیزی به آن اضافه یا چیزی از آن کاسته نشود، در مقدار واقعی آن تغییری ایجاد نمیشود مثلاً اگر از کودک بخواهیم تا مهره هایی را که در اختیار او میگذاریم به طور مساوی با دو دستش در دو ظرف مختلف بریزد، به نحوی که تعداد مهره های ریخته شده در دو ظرف در هر لحظه برابر باشند زمانی که یکی از دو ظرف که از دیگری کوچکتر است پُر میشود کودک مرحله پیش عملیاتی چنین می پندارد که ظرف پرشده از ظرفی که هنوز پر نشده است تعداد بیشتری مهره دارد درک ظاهری کودک از شکل ظرف و مهره ها مبنای قضاوت او در این آزمایش است.
مرحله عملیات عینی یا محسوس از( هفت تا یازده سالگی):
منظور از عملیات عینی یا محسوس تفکر بر حسب اعمال و موقعیت های عینی و واقعی است. به سخن دیگر، در این مرحله از رشد کودک توانایی انجام اعمال منطقی را کسب میکند، اما این اعمال را با امور محسوس و عینی میتواند انجام دهد نه با امور فرضی و پدیده های انتزاعی اگر به کودک ۸ ساله ای سه مکعب چوبی ،الف ب و پ به اندازه های مختلف نشان داده شود و از او خواسته شود که بگوید کدام ،بزرگترین کدام کوچکترین و کدام متوسط است بدون نیاز به مقایسه واقعی آنها با یکدیگر و با نگاه کردن به آنها جواب درست را خواهد داد. اما اگر مسئله ای شبیه به مسئله زیر به او داده شود از دادن جواب درست به آن ناتوان خواهد بود رنگ موی ادیت از رنگ موی سوزان روشنتر است؛ رنگ موی ادیت از رنگ موی لی لی تیره تر است.رنگ موی چه کسی از همه تیره تر است؟. اگر در حین پرسیدن سؤال هر سه شخص ادیت سوزان و لیلی در مقابل چشمان کودک حاضر باشند، جواب دادن به آن به سهولت جواب دادن به مسئله مربوط به مکعب های چوبی است بنابراین کودک مرحله عملیات محسوس از عهده حل کردن مسائل عینی بر می آید اما قادر به حل کردن مسائل انتزاعی نیست.
مرحلة عمليات صوری یا انتزاعی از (یازده تا پانزده سالگی):
در آخرین مرحله رشد شناختی کودک به تدریج توانایی تفکر بر حسب امور انتزاعی را کسب میکند و بر قوانین منطق صوری مسلط میشود و بدین لحاظ این مرحله را مرحله عملیات صوری نام نهاده اند اندیشه های کودکان در این مرحله علاوه بر اشیای محسوس موارد احتمالی و فرضی را نیز شامل میشود و لذا کودکان این مرحله قادر میشوند تفکر عملی مبتنی بر روش فرضیه ای – قیاسی را به کار بندند یعنی میتوانند به طرح فرضیه بپردازند و بدون نیاز به مراجعه به اشیای محسوس به وارسی فرضیه خود اقدام کنند.
چنان که در توضیح مرحله عملیات محسوس گفتیم یکی از آزمایش هایی که در آن تفاوت طرز فکر کودکان مرحله عملیات محسوس با مرحله عملیات صوری به خوبی نشان داده شده به شرح زیر انجام گرفته است از کودک این سؤال پرسیده میشود رنگ موی ادیت از رنگ موی سوزان روشن تر است؛ رنگ موی ادیت از رنگ موی لی لی تیره تر است؛ رنگ موی چه کسی از همه تیره تر است؟ بنا به اظهار پیاژه تنها کودکانی که به مرحله تفکر صوری رسیده باشند قادرند به این سؤال جواب درست بدهند در این مسئله ردیف کردن یا مرتب کردن امور برحسب بيانات لفظی انتزاعی وجود دارد که بر فعالیت های پیچیده ذهنی استوار است البته مرتب کردن تنها علت پیچیدگی این مسئله نیست بلکه طبیعت انتزاعی رویدادهای مورد نظر علت اصلی پیچیدگی آن است. آشکار است که اگر سه شخص فوق هنگام پرسیدن سؤال حضور داشتند مسئله اصلاً دشوار نبود، اما از آنجا که به صورت انتزاعی ارائه شده است دشوار می نماید.
جهت خرید سوالات تاریخ ادبیات دبیری زبان و ادبیات فارسی ” کلیک “ کنید
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.