آموزش حل مسئله،فصل چهاردهم روانشناسی تربیتی،منبع آزمون آموزگاری ۱۴۰۲
آموزش حل مسئله:
هر چند که رشته های مختلف دانش بشری و موقعیت های متنوع زندگی مسائل مختلفی را فراروی انسان قرار میدهند و با توجه به اینکه هر یک از این زمینه ها نیز ممکن است مسائل خاص با راه حل های خاص خود را داشته باشند با این حال هنوز میتوان یک رشته اصول کلی را در نظر گرفت که تقریباً در همه نوع مسائل انسانی قابل کار بست اند لذا ما در اینجا راه حل کلی مسائل و چگونگی آموزش دادن مراحل مختلف حل مسائل مشترک در میان همه حوزه های فعالیت آدمی را مورد بحث قرار میدهیم.
حل مسئله از پنج مرحله تشکیل یافته که با توجه به حروف اول کلمات نخست این مراحل به زبان انگلیسی آن را با سرواژه IDEAL (آرمانی) معرفی کرده اند. سرواژه IDEAL از حروف اول پنج مرحله این روش یعنی تشخیص (indentify) مسئله، تعریف (define) هدف ها و بازنمایی مسئله، کشف (explore) راه حل مسئله ،عمل کردن (act) بر روی راه حل کشف شده و نگاه به عقب (look back) تشکیل یافته است به توضیح هر یک از این مراحل در زیر توجه کنید.
1. تشخیص مسئله:
نخستین گام در حل مسئله تشخیص و درک مسئله یا یافتن مسئله است – یعنی اینکه یادگیرنده متوجه بشود که مسئله ای وجود دارد. در واقع سهم مهم حل مسئله تشخیص مسئله یا مشکل است. اتومبیلی که از کار میافتد دستگاه تلفنی که خراب میشود شخصی که بیمار میشود و بسیاری موقعیت های دیگر مشابه با این ها نیازمند تشخیص مشکل است مسلماً اگر مسئله تشخیص داده نشود هیچ راه حلی پیدا نخواهد شد. وولفلک برای روشن ساختن اهمیت تشخیص و شناسایی مسئله مثال زیر را ذکر کرده است ساکنان یک مجتمع آپارتمانی از کندی حرکت آسانسور ساختمان خود گله مند بودند. از متخصص خواسته شد تا آسانسور را تعمیر کند. پس از بازدید کامل دستگاه معلوم گشت که سرعت آن خیلی غیر معمول نیست و گله مندی ساکنان مجتمع ناشی از علت دیگری است. یک روز سرپرست ساختمان ملاحظه کرد که دلخوری ساکنان از این است که هنگام منتظر ماندن برای رسیدن آسانسور چون هیچ کاری ندارند که انجام دهند حوصله شان سر میرود.پس از شناسایی مشکل با نصب یک آئینه دیواری در کنار آسانسور مشکل به سادگی حل شد. بایلر و اسنومن میگویند کلید شناسایی یا پیدا کردن مسئله کنجکاوی و نارضایتی است. شما باید بپرسید تردید کنید چرا یک قاعده روش یا فراورده به گونه ای است که هست یا از اینکه چیزی آنگونه که باید کار نمیکند احساس ناراحتی کنید برای اینکه انسان ها عادت کنند تا در پی یافتن مسائل باشند باید با تفکر انتقادی بار بیایند و این کار نیاز به یادگیری دارد بنابراین آموزشگاه ها نباید به دادن مسائل تعریف شده به دانش آموزان اكتفا کنند بلکه باید آنان را از خردسالی عادت دهند تا سؤال کنند و خودشان مسئله بیافرینند.
2. تعریف و بازنمایی مسئله:
پس از تشخیص و شناسایی مسئله نوبت به تعریف و درک ماهیت آن میرسد. تعریف کردن و فهمیدن مسئله مستلزم یافتن اطلاعات مناسب و صرف نظر کردن از جزئیات نامربوط است. برای روشن ساختن موضوع مثال زیر را ذکر کرده است:
اگر در کشوی میز خود به نسبت چهار به پنج جوراب سیاه و سفید به طور مخلوط داشته باشید چند جوراب باید بیرون بیاورید تا مطمئن شوید که یک جفت جوراب همرنگ در اختیار دارید؟ در این مسئله ، اطلاعات مربوط به نسبت چهار به پنج جوراب های سیاه به سفید نامربوط است و لذا ذکر آن ضروری نیست نسبت رنگ ها هر چه باشد وقتی که شما سه لنگه جوراب از میان مجموعه جوراب ها بیرون بیاورید دو لنگه آنها هم رنگ خواهند بود.علاوه بر شناسایی و تعریف مسئله باید آن را به نحو درست ارائه (طرح) کرد. یکی از متداول ترین راه های ارائه یا طرح مسئله بیان صورت( شفاهی یا کتبی) آن است.
3.کشف راه حل مسئله:
وقتی که یادگیرنده با مسئله ای روبه رو میشود ممکن است راه حل آماده ای از قبل برای آن یاد گرفته باشد که در آن صورت بلافاصله آن را به کار میبندد و مسئله را حل میکند. در چنین حالتی اصولاً نباید گفت که یادگیرنده با مسئله ای برخورد کرده است چون طبق تعریف مسئله به موقعیتی گفته میشود که یادگیرنده برای آن جواب از قبل آماده ای در اختیار ندارد. چنانچه راه حل آماده از قبل موجود نباشد در آن صورت باید به جستجو و کشف یک راه حل مناسب بپردازد. برای حل مسئله راه حل های مختلفی وجود دارند که در زیر معرفی میشوند:
روش الگوریتم:
روش الگوریتم (مراحل پیاپی) یک روش گام به گام برای رسیدن به هدف است. فتسکو و مککلور گفته اند الگوریتم یک قاعده یا روش حل مسئله است که وقتی به درستی به کار بسته شود قطعاً به حل مسئله می انجامد . به عنوان مثال حل کردن مسئله های ضرب و تقسیم با استفاده از مراحل مشخص با روش الگوریتم صورت می پذیرد. مثال دیگری برای حل مسئله با روش الگوریتم وصل کردن قطعات مختلف یک دوچرخۀ تازه با استفاده از کتابچه راهنمای آن است.هر چند که روش الگوریتم موارد استفاده فراوانی دارد اما مشکلش این است که معمولاً تنها برای انواع خاصی از مسائل قابل استفاده است. بنا به گفته فتسکو و مککلور: الگوریتم ها ممکن است بتوانند عملکرد دانش آموزان و دانشجویان را در برخورد با مسائل خاص بهبود بخشند اما نمی توانند استدلال کلی یا توانایی کلی حل مسئله را در آنان افزایش دهند با توجه به ویژگی هایی که گفته شد روش الگوریتم بیشتر برای مسائل کامل تعریف شده و مشخص است
روش اکتشافی:
در مقابل روش الگوریتم که یک روش حل مسائل ویژه است روش اکتشافی روشی کلی است که برای حل کردن دامنه وسیعی از مسائل مختلف قابل استفاده است چنان که خواهیم دید این روش قابل استفاده با مسائل ناقص تعریف شده و نامشخص است. روش اکتشافی یک شکل واحد ندارد و دارای فنون مختلفی است که ما در زیر شناخته شده ترین و قابل استفاده ترین آنها را توضیح میدهیم.
روش تحلیل وسیله هدف: معروف ترین روش اکتشافی تحلیل وسیله هدف است. اسلاوین در تعریفی که برای این روش به دست آورده گفته است روش تحلیل وسیله هدف یک روش حل مسئله است که بر شناسایی هدف [ موقعیت مورد نظر] ،موقعیت فعلی و آنچه باید انجام گیرد [ وسیله] تأکید میکند تا فاصله بین دو موقعیت مورد نظر و فعلی کاهش یابد . در روش تحلیل وسیله هدف مسئله به تعدادی خرده هدف واسطه ای تقسیم میشود و بعد برای رسیدن به هر یک از خرده هدف ها وسیله ای مورد استفاده قرار میگیرد و ولفلک برای روشن ساختن این روش گفته است نوشتن یک مقاله تحقیقی ۲۰ صفحه ای ممکن است برای بعضی دانشجویان یک تکلیف دشوار به نظر آید برای آسان ساختن مسئله می توان آن را به چند هدف واسطه ای زیر تقسیم کرد (۱) انتخاب یک موضوع (۲) یافتن منابع اطلاعاتی (۳) خواندن و سازمان دادن اطلاعات (۴) تهیه فهرست مطالب و غیره وقتی که مسئلۀ کلی به صورت تعدادی مسئله فرعی تغییر یابد حل کردن آن آسان تر میشود. روش تحلیل وسیله هدف برای حل مسائل میتواند هم سیر از آغاز تا هدف را بپیماید و هم از هدف شروع بشود و به آغاز برسد. مورد اول راهبرد کار به سوی جلو و مورد دوم راهبرد کار به سوی” عقب” نام دارند.
روش استدلال قیاسی:مورد دیگری از حل مسئله با روش اکتشافی استدلال از راه مقایسه یاتفکر” قیاس گری” نام دارد منظور از تفکر قیاس گری این است که یادگیرنده از یک موقعیت آشنای مشابه با مسئله برای حل آن مسئله استفاده می.کند وولفلک برای این روش حل مسئله مثال زیر را ذکر کرده است پس از آنکه زیر دریایی ساخته شد مهندسان به فکر افتادند که چگونه کشتی های جنگی میتوانند حضور و موقعیت آنها را در قعر دریا تعیین کنند. برای این منظور، از اینکه چگونه خفاش ها مسائل نظیر این را حل میکنند استفاده کردند و به اختراع سونار (ردیاب صوتی) موفق شدند.
روش بارش مغزی: رویکرد یا روش کلی دیگری که برای حل مسئله پیشنهاد شده بارش مغزی (فکرکاوی)است. این روش را الکس اسبورن ابداع کرده است. بارش مغزی شیوه تولید راه حل های متنوع و متفاوت برای یک مسئله در یک زمان معین است گوئتز الكساندر، و آش :در روش بارش مغزی یا فکر کاوی هدف عمده این است که فرایند تولید پاسخ ها از فرایند ارزشیابی آنها مجزا بشود زیرا غالباً تولید پاسخ های متنوع به وسیلهٔ ارزشیابی سرکوب میشود و این ارزشیابی از بروز خلاقیت جلوگیری میکند در این روش معلم مسئله ای را به دانش آموزان کلاس میدهد و از آنان میخواهد تا هر چه راه حل برای مسئله به ذهنشان میرسد بگویند. پیش از ارائه تمام راه حلها به وسیلۀ دانش آموزان کلاس هیچگونه اظهار نظری از سوی معلم یا دانش آموزان دیگر درباره آنها ابراز نمیشود به طور کلی روش بارش مغزی دارای مراحل زیر است:
1. تعریف مسئله
2.تولید هر چه بیشتر راه حل برای مسئله بدون ارزشیابی کردن آنها
3. تصمیم گیری در مورد معیاری برای داوری درباره راه حل های بالقوه
4. استفاده از این معیارها برای انتخاب بهترین راه حل
4. عمل کردن بر روی راه حل های کشف شده و پیش بینی نتایج:
پس از بازنمایی مسئله و کشف راه حل های ممکن گام بعدی انتخاب یک راه حل عمل کردن بر روی آن و پیش بینی نتایج است منظور این است که اگر روش مراحل پیاپی را انتخاب کرده اید آن را به کار بندید؛ اگر یکی از روش های اکتشافی را برگزیده اید آن را مورد استفاده قرار دهید؛ یا اگر روش دیگری را مفید تشخیص داده اید از آن بهره گیرید پیش از اجرای راه حل، بهتر است نتایج احتمالی آن را پیش بینی کنید به عنوان مثال اگر وقت بیشتری صرف میکنید تا یک برنامه تصویری تازه برای بهبود پروژه تحقیقی و افزایش نمره خود یاد بگیرید، آیا هنوز فرصت به انجام رساندن تحقیقتان را خواهید داشت؟
نگاه به عقب و ارزشیابی نتایج فعالیت ها پس از آنکه راه حلی را انتخاب کردید و آن را مورد استفاده قرار دادید باید با نگاه به عقب نتایج حاصل را ارزشیابی کنید این مرحله شامل وارسی شواهد برای تأیید درست بودن راه حل و جواب مسئله است نمونه ای از این گونه ارزشیابی روش متداول امتحان راه حل مسائل است که در مدارس برای وارسی صحت جواب مسائل مربوط به محاسبات عددی مورد استفاده قرار می گیرد. از جمله اینکه از دانش آموزان خواسته میشود تا جواب به دست آمده از جمع یک ستون عدد را که از بالا به پایین جمع کرده اند از پایین به بالا نیز جمع کنند تا ببینند که جواب یکسان به دست میآید یا نه یا اینکه دانش آموزان و ادار میشوند تا جواب حاصل از یک تفریق را با عمل امتحان کنند جمع کنند.روش دیگر ارزشیابی از نتایج تخمین زدن جواب درست است. مثلاً اگر مسئله ای که دانش آموز قرار است حل کند ۲۱×۱۱ است جواب باید حول و حوش ۲۰۰ باشد، زیرا ۲۰×۱۰ برابر است با ۲۰۰ دانش آموزی که در جواب این ضرب اعداد ۲۳۱۱ یا ۲۳ یا ۵۶۲ را به دست میآورد به سرعت متوجه میشود که جواب او غلط است تخمین زدن جواب برای ارزشیابی محاسبات حاصل از ماشین های حساب مفید است زیرا در محاسبه با ماشین حساب دانش آموز نمیتواند به عملیات انجام شده توسط ماشین بازگردد و اشتباهات را پیدا کند.
پیشنهادهایی برای افزایش توانایی های حل مسئله در یادگیرندگان:
علاوه بر روش آموزش حل مسئله که در بالا توضیح دادیم پیشنهادهای زیر میتوانند معلمان را در پرورش توانایی های حل مسئله در دانش آموزان خود یاری دهند.
1. در شیوه های حل مسئله از راه مشاهده به یادگیرندگان کمک کنید یکی از روش های خوب یادگیری سرمشق گرفتن یا الگوبرداری از رفتار دیگران است معلمان میتوانند از این توانایی یادگیری دانش آموزان حداکثر استفاده را ببرند. عملاً به کودکان نشان دهید که خود شما چگونه با یک مسئله برخورد میکنید چگونه اطلاعات مربوط را تدوین میکنید و چگونه عناصری را که به جواب مسئله می انجامند انتخاب میکنید از دانش آموزانی که راه حل های بدیع برای مسائل پیدا میکنند بخواهید تا پای تابلو بروند و روش خود را به همکلاسی ها عملاً نشان دهند. همچنین شرح حال و موفقیت های اندیشمندان بزرگ جهان را سرمشق یادگیرندگان خود قرار دهید.
2. یادگیرندگان را تشویق کنید تا در حل کردن مسائل با یکدیگر همکاری کنند. همکاری میان دانش آموزان و بحث گروهی در تدوین و یافتن راه حل مسائل به آنها کمک میکند، زیرا همکاری گروهی به ارائه راه حل های مختلف و عقاید گوناگون می انجامد روش ویژه ای که برای تشویق دانش آموزان به ارائه راه حل های گوناگون ابداع شده روش بارش مغزی نام دارد.
3.یادگیرندگان را برای ادامه فعالیت های خود تا پیدا کردن جواب کامل مسئله تشویق کنید. بعضی اوقات یادگیرنده پس از رسیدن به یک راه حل ناکامل از کار دست میکشد و به فعالیت خود برای پیدا کردن جواب کامل مسئله ادامه نمیدهد در این گونه موارد دانش آموزان را تشویق کنید تا کار خود را ادامه دهند و جواب کامل را به دست آورند.
4. در کلاس درس فضایی آزاد فراهم کنید تا مشوق کاوش های کنجکاوانه یادگیرندگان باشد. اگر میخواهید دانش آموزانتان مبتکر و مستقل اندیش بار آیند و بتوانند شخصاً با روش اکتشافی به حل کردن مسائل بپردازند باید محدودیت ها و قید و بندهای آموزشی را به حداقل برسانید. اگر دانش آموزان نگران شکست در فعالیت های یادگیری خود باشند یا اینکه پاسخ های نادرست آنان با تمسخر معلم و دانش آموزان دیگر مواجه شود در حل مسئله پیشرفتی نخواهند داشت. انعطاف پذیری در تفکر یکی از توانایی های برجسته افرادی است که در حل مسائل و فعالیت های خلاق توفیق های زیادی به دست می آورند. به دانش آموزان خود اجازه دهید تا از روش های معمول و قالبی جواب دادن به مسائل فراتر بروند و به راه های تازه بیندیشند.
5. به فعالیت های حل مسئله یادگیرندگان بازخورد بدهید. اسلاوین میگوید بهترین راه آموزش حل مسئله دادن تمرین های فراوان به یادگیرندگان در موقعیت های مختلف و دادن بازخورد به آنان است. بازخورد هم باید برای رسیدن به جواب درست و هم برای انتخاب فرایندی که به جواب درست می انجامد داده شود.
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.