مراحل اجرای روش اکتشافی،فصل دهم فنون تدریس از سری منابع آزمون آموزگاری ۱۴۰۲

مراحل اجرای روش اکتشافی

در چند دهه اخیر، این گونه استنباط میشود که روش اکتشافی مترادف با روش حل مسئله است. اگر بر اساس تحلیل برونر به موضوع نگاه شود، چنین استنباطی نادرست به نظر میرسد. حتی ابهام های قابل ملاحظه ای در مورد مفهوم یادگیری اکتشافی وجود دارد؛ بعضی آن را معطوف به یک روش آموزش و برخی دیگر معطوف به یک روش یادگیری میدانند و گروه سوم نیز آنچه را که یاد می گیریم، روش اکتشافی گفته اند  حتی زمانی که روی آنچه را که یاد میگیریم توافق وجود دارد، باز مفهوم کاملاً روشن نیست زیرا معلوم نیست آنچه را که یاد می گیریم معطوف به اصول و قواعد خاص یا حل مسائلی است. توانایی حل بسیاری از مسائل با استفاده از یک اصل یا ساخت دانش در یک رشته، به شیوه های کشف یا خلاقیت و نوآوری یک فرد بستگی دارد به همین دلیل نمی توان برای روش تدریس اکتشافی همانند سایر روش ها مراحل دقیقاً منظمی را پیش بینی کرد.

 می توان مراحل روش تدریس اکتشافی را به شرح زیر مطرح ساخت:

مرحله اول:

طراحی و انتخاب یک موقعیت مشکل آفرین یا معماساز. منظور از موقعیت معمابرانگیز یا مشکل آفرین موقعیتی است که در دانش آموزان حالت عدم تعادل شناختی به وجود آورد و منجر به برانگیختن آنان شود؛ مثلاًعلی با برادر بزرگش به پارک می رود و الاکلنگ بازی میکند. او برای برقراری تعادل یک سلسله فعالیت هایی را انجام میدهد و سرانجام از طریق استقرا در می یابد که چگونه برادر بزرگش را بلند کند یا دو کفه الاکلنگ را در یک سطح نگه دارد؛ در حالی که وزن او بسیار کمتر از برادرش بوده است علی بر اثر استقرا در می یابد که وقتی می تواند برادرش را بلند کند که فشار نیروی وارده بر اهرم برادرش کمتر از نیروی وارده بر اهرم خودش باشد یا وقتی دو کفه در حالت تعادل قرار می گیرند که فشار نیروی وارده بر هر طرف مساوی باشد و بر اثر تجربه کشف می کند که اگر بخواهد برادرش را بلند کند، باید فاصله او را از نقطه اتکا کم کند، پس نتیجه می گیرد که عامل ایجاد توازن عبارت است از حاصل ضرب فشار وارده بر هر طرف وزن هرفرد در فاصله فرد از نقطه اتکا.

مرحله دوم

ارائه موقعیت معمابرانگیز در این مرحله از روش اکتشافی، معلم موقعیت معمابرانگیز یا مسئله آفرین را به دانش آموزان ارائه میدهد. آرندز می گوید بهتر است معلم این کار را به صورتی انجام دهد که توجه دانش آموزان را جلب کند و موجب برانگیختن آنها شود:
مثلاً معلمی چهارده جعبه قفل شده با یک دسته کلید در اختیار دانش آموزان قرار میدهد و از آنها می خواهد که جعبه های قفل شده را باز کنند. اما قبل از شروع فعالیت این اطلاعات را در اختیار آنان قرار میدهد و می گوید: جعبه ها به ترتیب از تا N و کلیدها از ۱ تا ۱۰۰ علامت گذاری شده اند به این ترتیب که جعبه ۸ با کلید شماره ۱۰۰ جعبه B با کلید شماره ۹۹ جعبه C با کلید شماره ۹۷، جعبه Dیا کلید شماره ۹۴، جعبه E با کلید شماره ۹۰ باز میشود، با توجه به اطلاعات داده شده باز کنید. گروهی ممکن است با روش آزمایش و خطا عمل کرده، سرانجام خسته شوند و حتی دست از کار بکشند، اما گروهی دیگر ممکن است با تفکر رابطه کلیدها و جعبه ها را کشف کنند؛ مانند جعبه F با کلید ۵، جعبه G با کلید ۷۹ جعبه H با کلید ۷۲ مسلم است که گروه دوم از طریق درک روابط راه حل را دریافته اند، نه از طریق آزمایش و خطا یا تدریس مستقیم .

مرحله سوم

تحلیل اطلاعات تفکر و کشف روابط پس از ارائه موقعیت معمابرانگیز، دانش آموزان با تجسس جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها دست به کشف روابط خواهند زد. در این مرحله معلم باید تمام راه حل های پیشنهادی دانش آموزان را بپذیرد، و برای فکر و اندیشه آنها احترام قائل شود و آنها را به تبادل اندیشه با یکدیگر تشویق کند. برای معلم باید پاسخ های صحیح و غلط دانش آموزان ارزش یکسان داشته باشد زیرا حاصل تفکر آنهاست؛ اما او باید با پرسش سؤال های متوالی سبب شود که آنها عقاید و اندیشه های خود را با دلایل موجه مستند سازند.

مرحله چهارم

بازاندیشی و تحلیل فرایند اکتشاف در این مرحله دانش آموزان با کمک معلم فعالیت هایی را انجام میدهند که منجر به تجزیه و تحلیل فرایندهای فکریشان شود. بدین منظور معلم میتواند از دانش آموزان بخواهد تا بازاندیشی کنند، و مراحل حل معما و تفکر خود را در فرایند اکتشاف مرور کنند. مثلاً می تواند از دانش آموزان بپرسد چه زمانی اولین توضیحات روشن به ذهنتان رسید چرا بعضی از توضیحات را پذیرفتید و بعضی دیگر را کنار گذاشتید چگونه به این بینش دست یافتید، آیا در جریان تفکر عقاید و افکارتان را تغییر دادید چه چیزی سبب این تغییرات شد معلم باید تلاش کند بازخور مثبت به دانش آموزان ارائه دهد تا رفتار اکتشافی آنان از درون تقویت شود؛ این امر سبب خواهد شد که بعدها فعال تر با مسئله برخورد کنند.