روش های نگهداری رفتار های مطلوب،فصل بیست روانشناسی تربیتی،منبع آزمون آموزگاری 1402
برنامه های تقویت
اگر بخواهیم رفتار تازه ای را به کسی یاد بدهیم یا فراوانی رفتارهای موجود در خزانه رفتاری او را به سطح دلخواه بالا ببریم باید تمامی پاسخهای مورد نظر را تقویت کنیم. به این سبک تقویت برنامه تقویت پیاپی (پیوسته) گفته میشود این برنامه تقویتی در آغاز یادگیری ضروری است زیرا موجب یادگیری سریع رفتار مورد نظر میشود. اما پس از آنکه رفتار مورد نظر به خوبی آموخته شد و فراوانی آن به سطح دلخواه رسید دیگر نیازی به تقویت پیاپی یا پیوسته نیست و جای آن باید به تقویت ناپیاپی (ناپیوسته) داده شود.
تقویت ناپیاپی
در تقویت ناپیاپی که به آن تقویت سهمی بخشی نیز گفته میشود بعضی از پاسخ ها تقویت میشوند نه همه آنها آزمایش های متعدد نشان داده اند که در تقویت پیاپی رفتار در مقابل خاموشی بسیار حساس است یعنی رفتاری که به طور پیاپی تقویت شده است، بعد از قطع ناگهانی تقویت، به سرعت خاموش میشود اما تقویت ناپیاپی در مقابل خاموشی مقاوم تر است، یعنی قطع ناگهانی تقویت رفتاری که قبلاً به طور ناپیاپی تقویت میشده است منجر به خاموشی فوری آن رفتار نمیشود بنابراین برای نگهداری و ادامۀ یک رفتار تازه آموخته شده، لازم است، پس از طی یک دوره تقویت پیاپی رفتار را وارد یک دوره تقویت ناپیاپی ،کنیم، تا اینکه سرانجام بتوانیم به کلی تقویت را کنار بگذاریم و رفتار را زیر کنترل محرک های طبیعی محیط رها سازیم. تقویت برنامه های ناپیاپی متنوع اند مهم ترین آنها تقویت به قرار زیرند.
برنامه نسبت ثابت
وقتی که تقویت پاسخ معینی از دانش آموز به دادن تعداد ثابتی از آن نوع پاسخ وابسته شود، برنامه تقویت را نسبت ثابت مینامند مثلاً زمانی که معلم با دانش آموزان خود قرار می گذارد که اگر تعداد معینی مسئلۀ ریاضی حل کنند یا تعداد معینی از صفحات کتاب درسی را حفظ کنند به آنها نمره خواهد داد از همین برنامه استفاده میکند.
ویژگی مهم برنامه نسبت ثابت این است که در آن سرعت پاسخ دهی دانش آموز بسیار بالاست زیرا هر چه او سریعتر پاسخ دهد دفعات بیشتری تقویت میشود در مثال بالا، هر چه دانش آموز بیشتر مسئله حل کند یا هر چه صفحات بیشتری از کتاب را حفظ کند نمره بیشتری خواهد گرفت.
برنامه نسبت متغیر
در برنامه نسبت متغیر بر دانش آموز معلوم نیست که بعد از دادن چند پاسخ تقویت خواهد شد، اما میداند که دیر یا زود تقویت دریافت خواهد کرد در این برنامه تقویت گاه پس از یکی
دو پاسخ و زمانی بعد از چندین پاسخ داده میشود یعنی تعداد پاسخ هایی که دانش آموز باید در هر نوبت بدهد تا تقویت دریافت نماید حول و حوش یک میانگین از پیش مشخص شده دور می زند. مثلاً اگر میانگین ۵ ،باشد گاه بعد از دادن ۲ پاسخ تقویت داده میشود، گاه بعد از ۸ پاسخ زمانی بعد از ۴ پاسخ یک وقت هم پس از ۶ پاسخ، و الی آخر.
وقتی که معلم بدون تعیین تعداد تمرین هایی که دانش آموزان باید انجام دهند تا تقویت دریافت کنند، از آنها میخواهد که مرتباً تمرین هایشان را انجام دهند و هر بار یک دانش آموز را به طور تصادفی انتخاب میکند و او را تقویت مینماید و در نتیجه دانش آموزان از پیش نمیدانند که چه وقت مورد تقویت معلم قرار خواهند گرفت در این صورت برنامه تقویتی یک برنامه نسبت متغیر است.
برنامه فاصله ثابت
در برنامه فاصله ثابت دانش آموز بعد از گذشت مدت زمان ثابتی از پاسخ دهی تقویت میشود. برای مثال در برنامه فاصله ای ثابت ۵ در فاصله هر ۵ دقیقه یک بار پاسخ ها مورد تقویت قرار می گیرند معلمی که در روزهای پنجشنبه هر هفته تکالیف دانش آموزانش را میبیند و آنهایی را که در طول هفته تکالیف خود را انجام داده اند تقویت میکند این برنامه تقویتی را مورد استفاده قرار میدهد پرداخت حقوق کارمندان در آخر ماه نمونه دیگری از کاربرد این برنامه است. ویژگی مهم برنامه فاصله ثابت این است که چون شخص از قبل میداند که چه وقت تقویت خواهد شد پس از هر بار تقویت شدن ممکن است برای مدتی از پاسخ دادن باز بماند و وقتی که لحظات آخر فاصله زمانی فرا میرسد به پاسخ دادن بپردازد پدیدۀ معمول فعالیت یادگیری دانش آموزان و دانشجویان بلافاصله پیش از فصل ،امتحانات نمونه بارزی از این ویژگی است. دانش آموزان و دانشجویان غالباً در طول سال تحصیلی یا ترم تحصیلی برای یادگیری مطالب کوشش زیادی از خود نشان نمیدهند اما زمانی که امتحانات نزدیک میشوند به جنب و جوش و فعالیت می پردازند. این ویژگی از معایب برنامه فاصله ثابت است که برای رفع آن باید از برنامه فاصله متغیر استفاده کرد.
برنامه فاصله متغیر
در برنامه فاصله متغیر فاصله های زمانی بین تقویت ها متغیر است و دانش آموز از پیش نمیداند که پس از پاسخ دهی چه وقت تقویت خواهد شد اما مطمئن است که دیر یا زود تقویت میشود. در این برنامه نیز مانند برنامه فاصله ثابت میانگین فاصله زمان هایی که در آن تقویت داده میشود رقمی ثابت است. مثلاً در برنامه فاصله متغیر ،۵ گاه پس از گذشت ۴ دقیقه از پاسخ دهی تقویت داده می شود، گاه پس از گذشت ۶ دقیقه و الی آخر. اگر معلم تصمیم بگیرد که به جای پنجشنبه ها، به طور غیر قابل پیش بینی در روزهای مختلف هفته به تکالیف دانش آموزان رسیدگی کند و کسانی که تکلیفشان را انجام داده اند تقویت نماید از این برنامه استفاده کرده است یا اگر برای رفع مشکل کم کاری دانشجویان در ضمن سال تحصیلی استادان تصمیم بگیرند که در طول سال به طور غیر منتظره، چندین امتحان از آنها به عمل آورند و برای کسانی که در این امتحانات عملکرد مطلوبی از خود نشان میدهند امتیازهایی در نظر بگیرند این امر سبب خواهد شد که دانشجویان به طور مرتب درس های خود را مطالعه کنند و همیشه برای امتحانات استادان آماده باشند.
رقیق کردن برنامه تقویتی
معلم یا تغییر دهنده ،رفتار پس از آنکه به کمک برنامه تقویت پیاپی یا پیوسته، رفتار تازه ای را ایجاد کرد یا نیرومندی رفتار ضعیفی را افزایش داد لازم است برای نگهداری آن از سبک دیگری از تقویت استفاده کند این سبک دیگر تقویت استفاده از برنامه های تقویت ناپیاپی یا ناپیوسته است که در قسمت قبلی این فصل معروف ترین آنها را معرفی کردیم. علت لزوم تغییر تقویت پیاپی به تقویت ناپیاپی این است که گرچه برنامه تقویت پیاپی در آغاز یادگیری برنامه بسیار مفیدی است اما ادامۀ آن ضروری نیست و دارای اشکالاتی است. مهم ترین اشکال برنامه تقویت پیاپی حساسیت زیاد آن در مقابل خاموشی است. یعنی رفتاری که برای مدتی به طور پیوسته تقویت شده است با قطع ناگهانی تقویت به سرعت متوقف میشود. علاوه بر این، برنامه تقویت پیوسته دارای معایب دیگری به شرح زیر است:
1. تقویت ،پیاپی به ویژه اگر تقویت کننده های مورد استفاده تقویت کننده های نخستین باشند سریعاً به سیری یا اشباع منجر می شود؛ در نتیجه انگیزش یادگیرنده برای پاسخ از بین میرود.
2. این برنامه تقویتی از لحاظ اقتصادی به صرفه نیست و بسیار وقت گیر است.
3.تقویت کردن یادگیرندگان به طور پیاپی ممکن است باعث شود دیگران معلم یا تغییر دهنده رفتار را متهم کنند که او دانش آموزان را طوری بار میآورد که هر وقت کاری انجام میدهند در ازای آن تقویتی طلب می کنند
برای رفع مشکلات ،بالا، لازم است بعد از آنکه رفتار به خوبی آموخته شد یا کاملاً نیرومند گردید، برنامه تقویت پیاپی کنار گذاشته شود و به جای آن یکی از برنامه های تقویتی ناپیاپی مورد استفاده قرار گیرد. به سخن دیگر برنامه تقویتی پیاپی در مرحله اکتساب یادگیری بیشترین اثر بخشی را دارد اما برای ادامه ،رفتار یعنی در مرحله نگه داری ، استفاده از برنامه های ناپیاپی مفید است.
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.